Jan Renkema

Wat vervoert een metafoor?

Waarin een drone zorgt voor de overdracht van betekenissen vanuit een bepaald domein naar een ander domein, en waarin elk woord het perpetuum mobile van de taal even doet bewegen.

• Laten we teruggaan naar jouw opmerking waarmee we deze serie gesprekken begonnen, namelijk dat jij taal eigenlijk niet zo geschikt vindt voor communicatie. Ik zei het eerder misschien niet zo direct, maar ik vind taal juist heel geschikt om te communiceren.
• En dat na de gesprekken die we gehad hebben met alle voorbeelden van miscommunicatie?
• Zeker. Neem nou de metafoor. Als we niet weten hoe we iets moeten aanduiden met een woord, kunnen we iets noemen wat daarop lijkt. Daarom noemen we een handvat van een kopje een oor. Daarom heet het onderste gedeelte van een berg de voet van de berg, en in andere talen iets als zitvlak. Daarom ook kunnen we bijvoorbeeld zeggen dat een partijleider ‘vocht als een leeuw’ om een bepaalde coalitie tot stand te brengen.
• Ja, dan benoem je dus iets op basis van een vergelijking of een gelijkenis. Maar dat is dan toch omdat we geen apart woord kunnen verzinnen voor die voet van de berg. En zo’n politicus is toch echt niet te vergelijken met een leeuw.
• Hoe bedoel je?
• Denk je dat er iemand is die op de gedachte komt dat die partijleider de kinderen van zijn tweede vrouw uit een eerder huwelijk heeft vermoord? Toch is dat wat een alfaleeuw doet: de welpen van de leeuwin opeten zodat zij vruchtbaar kan worden voor hem.
• Mooi geprobeerd. Maar we laten dit gruwelijke aspect van een leeuw hier moeiteloos achterwege. Kennelijk slagen wij er wel in om het juiste betekenisaspect van de leeuw te selecteren, in dit geval dapperheid. Want we weten dat een vergelijking niet hetzelfde is als gelijkheid. De politicus ís geen leeuw. Multatuli zegt er in Idee 134 dit over: ‘Gelykheid zou de gelykenis doen vervallen.’ En hij voegt er nog aan toe dat je een beetje van goede wil moet zijn om in zo’n vergelijking, zo’n metafoor, de bedoeling van de spreker of schrijver te begrijpen. Immers, elke vergelijking gaat altijd een beetje mank.
• Nu zeg je dus zelf dat een metafoor altijd een beetje mank gaat. Er is dus wel iets mee aan de hand.
• Inderdaad, maar dan moeten we eerst eens kijken wat een metafoor precies is. Letterlijk betekent dit woord in het Grieks ‘overdracht’ of ‘vervoer’. In Griekenland zie je dit woord nog weleens op vrachtauto’s staan. Met een metafoor breng je twee zaken die op het eerste gezicht niet bij elkaar horen, toch met elkaar in verband.
• Wat bedoel je met ‘twee zaken’ en wat met ‘verband’?
• Eerst een abstracte definitie en dan een concreet voorbeeld. Een metafoor is eigenlijk een voertuigje, laten we zeggen een drone, waarmee je een betekenisaspect van een donordomein overbrengt naar een ontvangstdomein. Dus bij de man die een leeuw wordt genoemd brengt de metafoor het betekenisaspect ‘dapper’ uit het gevende domein ‘leeuw’ over op het ontvangende domein ‘man’.
• Als je het zo zegt, zijn er geen problemen.
• Toch wel, de metafoor stelt ons zelfs voor drie problemen. Eén: wat wordt er precies overgebracht? Twee: kan het wel worden overgebracht? En drie: wat is het resultaat? Laten we vandaag eens kijken naar het eerste probleem.
• Oké, wat brengt een metafoor precies over? Wat zit er in zo’n betekenisdrone? Bij de man die vecht als een leeuw, is dat dus de dapperheid van de koning der dieren. Maar die dapperheid is toch iets anders dan de dapperheid van een mens?
• Inderdaad. En dit is nog maar een eenvoudig voorbeeld. Hier een wat ingewikkelder voorbeeld. Het gaat over taal, zoals die in woordenboeken is vastgelegd in betekenissen, en over taalgebruik. Stel dat je je afvraagt wat taalgebruik met de taal doet, dan kun je bijvoorbeeld dit zeggen:

• Elk woord dat je gebruikt, doet het perpetuum mobile van de taal even bewegen.

• In deze metafoor is het perpetuum mobile het donordomein. Daaruit wordt een betekenisaspect gehaald, laten we zeggen ‘iets dat voortdurend in beweging is’. Dit betekenisaspect gaat in zo’n betekenisdrone en komt dan aan bij het ontvangstdomein taal en taalgebruik. Taal is voortdurend in beweging, zoals een perpetuum mobile, aangezet door het taalgebruik.
• Mooi gezegd, maar wat is er precies gezegd? Het lijkt net alsof een betekenisaspect tijdens het vervoer in die drone is veranderd. Zo’n metafoor roept toch veel vragen op. Doet dan de taalgebruiker dat woord bewegen? Hoe dan? En kan dat perpetuum mobile na die beweging ook weer tot stilstand komen? Hoe dan?
• Ja, een metafoor kan ook een al te grote puzzel zijn. Toch zullen maar weinigen zeggen dat ze zich helemaal niets kunnen voorstellen bij het beeld dat wordt opgeroepen met dat bewegende perpetuum mobile.
• Dus jij zegt dat we – terwijl we niet weten wat er precies wordt overgebracht – ons toch iets kunnen voorstellen?
• Inderdaad. Daarom is een metafoor ook zo intrigerend. En het wordt nog raadselachtiger, maar dat komt de volgende keer.