Jan Renkema

‘Taal’ en ‘communicatie’?

Waarin de taalfilosofen zich het hoofd breken over Knausgård en echte communicatie een utopie lijkt.

• Jij hebt veel uitspraken over taal verzameld, uit romans, uit filosofische essays of zomaar uit ingezonden brieven in kranten. Ben jij weleens uitspraken tegengekomen die je niet begreep?
• Jazeker. Wat dacht je van deze? Gelezen in een roman van Karl Ove Knausgård:

• Maar de taal is slechts een voertuig en wat hij vervoert, wordt voortgestuwd door de bereikte snelheid, tot voorbij de punt, tot buiten de zin, tussen de regels, waar het natuurlijk niet meer gelezen kan worden, alleen vermoed.

• Karl Ove Knausgård, Engelen vallen langzaam, 2004:9

• Dit is meer een mystieke benadering van taal!
• Ik weet het niet. Wat ik wel begrijp is: ‘taal als voertuig’. Maar wat er vervoerd wordt, wordt alleen vermoed? En waarnaar verwijst het woordje het? En hoe wordt dat dan ‘voortgestuwd’? Hoe langer ik erover nadenk ...
• Het is in elk geval weer een bijzondere metafoor: woorden die gelanceerd worden in de ruimte. En ook dat laatste woordje vermoed geeft toch mooi die onzekerheid aan waar we het al eerder over hebben gehad.
• Ja, zo zegt dit citaat misschien toch iets over communicatie. Ik heb nog een raadselachtige uitspraak uit een essay over een heel ander onderwerp, een theologisch essay over vaderschap en macht in cultuur en christendom:

• Als de utopie ons niet meer beweegt, sterft de taal en sterft de communicatie tussen mensen.

• F.O. van Gennep, De terugkeer van de verloren Vader, 1989:198

• Oei, inderdaad iets om diep over door te denken. Dus, taal kan sterven?
• Ik kan deze uitspraak alleen maar plaatsen als je ervan uitgaat dat taal soms dood lijkt als middel tot communicatie.
• Maar hoe leg je dan dat verband tussen taal en utopie? Een utopie is toch een soort droombeeld van een nooit te bereiken situatie?
• Ja, een utopie is een ‘onbereikbare plaats’. Interessant is wel dat die eerste lettergreep u op twee manieren begrepen kan worden. De etymologisch juiste lezing is dat u van het Griekse ou komt, dat ‘niet’ betekent. Een utopie is dus een plaats die er niet is, die niet bestaat. Maar u wordt ook wel gelezen als het Griekse eu voor ‘goed’. Dus utopie als ideale, maar onbereikbare samenleving staat tegenover dystopie: een samenleving waarin je beslist niet wilt leven, zoiets als Orwells 1984.
• Oké, dus als ik betekenis wil geven aan deze uitspraak, dan kan dat ongeveer als volgt: taal blijft alleen maar levend wanneer we beiden weet hebben van een onbereikbaar ideaal.
• Ja en dat onbereikbare ideaal noemen wij dan echte communicatie. Maar jij wilde nog terugkomen op de mythe van de Toren van Babel?
• Ja, die taalverwarring! Daar bleef ik bij haken. We weten nog steeds niet precies wat het woordje taal daarin betekent voor onze communicatie.
• Inderdaad, misschien moet je eerder denken aan andere uitdrukkingen die met communicatie te maken hebben: ‘iemand begrijpen’ of ‘bedoelingen goed kunnen interpreteren’.
• O ja! Je hebt bijvoorbeeld ook uitdrukkingen als ‘Ik kan het niet plaatsen.’ Je gebruikte die zonet zelf toen je zei dat je een uitspraak niet begreep. En er zijn ook nog andere woorden of omschrijvingen die met communicatie te maken hebben, zoals ‘informatie’ of ‘een goede verstandhouding’.
• En wat wil je daarmee?
• Als we nu in onze volgende gesprekken eens dieper naar die woorden kijken, misschien krijgen we dan meer zicht op de relatie tussen taal en communicatie.