Jan Renkema

Verstandhouding

Waarin onze taalfilosofen een poging wagen om via etymologie grip te krijgen op taal en communicatie, wat nog geen sinecure is – als volksetymologie het zicht niet vertroebelt, is het de mist der tijden wel.

• Jij wilt ‘dieper kijken’ naar woorden die we gebruiken voor ‘taal en communicatie’, woorden zoals informatie, begrijpen enzovoort, omdat je denkt dat we daarmee meer zicht krijgen op de relatie tussen taal en communicatie. Hoe moet ik me dat precies voorstellen?
• Ik leg het uit met een heel ander voorbeeld. Ik hoorde eens iemand zeggen dat ontmoeten zo’n prachtig woord is, omdat het direct duidelijk maakt dat je in ‘ontmoeten’ niets moet. Zoiets helpt mij om het woord te begrijpen.
• Maar nee! Dat is toch volksetymologie!
• Wat is daar mis mee?
• In ontmoeten zit helemaal niet ‘niet moeten’. Dat komt van een oud werkwoord gemoeten voor ‘tegenkomen’, denk aan tegemoet. En dat ont- duidt een begin aan, zoals in ontspringen en ontbijten.
• Nou ja, dan klopt het etymologisch niet, maar het kan toch wel helpen als je aan ‘niet moeten’ denkt. Net zoals je bijvoorbeeld bij delegeren eraan kunt denken aan dat je de persoon die je een opdracht geeft ook moet ‘eren’.
• Ja, maar taalkundig is dat nonsens. Bij een kind is dat grappig, die kan bij ‘ziekenhuisje spelen’ spreken over openreren. Die denkt dan aan opensnijden. Volwassenen glimlachen dan. Die weten bijvoorbeeld ook dat in zondvloed het eerste deel niets met zonde te maken heeft, maar met een woord voor ‘groot’ of ‘steeds durend’, zoals in de plantennaam zenegroen.
• Wist ik niet! Maar die grote vloed was toch een straf voor de zonde, net zoals als bij die Toren van Babel? We hebben het eerder gehad over het grillige leven van betekenissen. Zo’n foute etymologie helpt dan toch wel.
• Ja, dat vond de monnik ook die alleen maar wilde werken, en zei dat in labora al het ora van ora et labora zit. Maar goed, met welk woord wil je beginnen?
• Het meest raadselachtige woord vind ik verstandhouding. Je kunt met iemand een goede of slechte verstandhouding hebben. Dat betekent dan dat je je met iemand goed of slecht ‘verstaat’. En dat zegt dan weer iets over het gemak of de moeilijkheid van communicatie. Verstandhouding heeft dus iets met verstaan te maken?
• Dat klopt. Laten we om te beginnen kijken naar ver- zoals dat bij werkwoorden voorkomt, en waarover we ook al eerder hebben gesproken, met de mogelijke verschillende betekenissen (verdraaien, vervalsen, verzilveren enzovoort). Het grootste Nederlandse woordenboek, en tegelijk ook het grootste woordenboek ter wereld, het WNT, begint de behandeling van dit voorvoegsel met deze zin: ‘Op zichzelf heeft ver- voor de tegenwoordige taalgebruiker geen enkele betekenis meer.’ Maar direct daarna volgt er wel een overzicht van 32 betekenissen, en dat alleen al bij werkwoorden.
• Dat wordt dan lastig voor dit gesprek.
• We kunnen het misschien wat inperken. Bij het werkwoord verstaan lijkt het te gaan om ver- in een betekenis die je kunt omschrijven als ‘erbij’ of ‘rondom’.
• Hé, ik bedenk zojuist dat je in het Engels een heel ander woord hebt, to understand. Waar sta je dan onder?
• Jij denkt dat onder alleen ‘onder’ betekent? Wat denk je dan bij de uitdrukkingen onder de mensen en onder meer? Hier betekent het zoiets als ‘tussen’. En het kan nog wel meer betekenen, kijk maar naar ondernemen.
• Dus is [i]understanding[i] zoiets als ‘ergens tussen gaan staan’?
• Misschien. Maar zo wordt het woord nu niet meer gebruikt. Laten we het er maar op houden dat verstaan misschien wel ooit iets heeft betekend als ‘erbij gaan staan’.
• Dat zou mij toch wel een beetje helpen. Als ik met iemand een goede verstandhouding heb, dan kan ik dus samen met iemand ergens bij gaan staan.
• Tja, taalkundig kan ik daar weinig over zeggen. Maar als het jou helpt.
• Nog even over staan. Waarom gebruiken we hier niet zitten of liggen?
• Dat blijft een raadsel. En dan blijft het speculeren, bijvoorbeeld dat staan iets actiever is, en dat je dus je best moet doen voor een goede verstandhouding. Benieuwd naar je andere woorden die met taal en communicatie te maken hebben.