Jan Renkema

Begrijpen

Waarin onze taalfilosofen metaforen en citaten in de strijd gooien om begrijpen te begrijpen en al doende communicatie steeds beter kunnen plaatsen.

• Eindelijk een concreet woord, begrijpen, met ook veel synoniemen.
• Denk jij dan dat je ‘grijpt’ naar data of informatie? Dat er zo’n proces in je hoofd plaatsvindt?
• Dat kan ik niet achterhalen. Maar er zijn ook synoniemen, zoals vatten of bevatten en snappen.
• Ja, die woorden roepen ook concrete beelden op. Met vatten vat je iets aan, en met bevatten past het in je hoofd. En snappen heeft ook weer de betekenis ‘grijpen’.
• Ja, maar helpt dit nu om na te gaan wat begrijpen eigenlijk is? Ik mag dus uit jouw woorden opmaken dat begrijpen zoiets is als aanpakken, in de hand pakken.
• Hoorde je wat je zei? Je had het over opmaken uit. Dat is ook een synoniem, en het wordt heel lastig om daar iets uit op te maken. Heb je nog meer synoniemen?
• Ja. Je kunt ook zeggen: ‘Ik kan het niet plaatsen.’ Hoe zit dat dan?
• Altijd weer die prachtige metaforen. Misschien moeten we ons bij dat plaatsen zoiets als dit voorstellen. Als je iets nieuws hoort, iets wat je helemaal niet weet, dan vindt er in je hoofd misschien een proces plaats, dat je dat nieuwe koppelt aan iets wat je wel weet. Neem bijvoorbeeld die relativiteitshypothese in taal, dat taal als het ware je venster is op de wereld. Zoiets kun je dan begrijpen omdat je kunt inzien (weer een synoniem) dat je blik op een landschap afhankelijk is van het raam waardoor je kijkt. Dus zo kun je dan zo’n hypothese over taal ‘plaatsen’ in een vakje in je hoofd waarin het gaat om verschillen in perspectief.
• Ik weet niet of ik je kan ‘volgen’.
• Er zijn nog veel meer synoniemen. Maar of dat helpt? Ik heb drie citaten gevonden in mijn verzameling over communicatie. Die zeggen denk ik meer.
• Oké, ik hoop dat ik er een touw aan kan vastknopen.
• Van de middeleeuwse filosoof-theoloog Thomas van Aquino stamt de volgende uitspraak:

• Het intellect wordt aangedreven door wat begrijpelijk is, omdat begrijpen een soort in ontvangst nemen is.

• Ah, zo gek was dat dus niet wat ik de vorige keer zei over data en gegevens en geschenken. Ik moet iets niet grijpen, maar in ontvangst nemen.
• Hoho, er staat ‘een soort in ontvangst nemen’, maar ik heb niet gevonden wat er met soort wordt bedoeld. En je kunt begrijpen ook nog heel anders zien. Hier een citaat van een Nederlandse filosoof-wiskundige G. Mannoury, uit het begin van de vorige eeuw:

• Alle weten en begrijpen is betrekkelijk tot verlangen en beogen.

• G. Mannoury, Mathesis en mystiek. Een signifiese studie van kommunisties standpunt, 1978:50

• Dus ik moet ook iets verlangen of een doel hebben. Vandaar dus dat je iets niet begrijpt als je geen interesse hebt.
• Ja, even terzijde over het onderwijs in begrijpend lezen. Je kunt dus leerlingen pas leren om begrijpend te lezen wanneer ze eerst hebben geformuleerd wat ze verlangen en wat hun doel is. Begrijpend lezen begint met een vraag van de lezer. Dat weten ook studenten die wekenlang literatuur hebben bestudeerd voor een scriptie, en dan tot de ontdekking komen dat ze geen inzicht hebben gekregen omdat ze alleen maar gegrasduind hebben in de literatuur zonder duidelijke vraag. Maar laat ik niet afdwalen. Ik heb namelijk nog een derde citaat voor je, uit de roman Life of Pi van Y. Martel. Hierin staat een passage over ‘vertellen wat er werkelijk is gebeurd’. De hoofdpersoon moet zijn bizarre verhaal over zijn overtocht per boot mét een tijger vertellen, en vraagt zich af of dit wel kan. Immers, niet alleen in verhalen, maar zelfs al in het kijken naar de wereld voeg je altijd iets toe. En dan staat er:

• De wereld is niet zomaar hoe die is. De wereld is hoe we die begrijpen, toch? En in begrijpen brengen wij ook altijd iets naar de wereld, toch?

• Y. Martel, Life of Pi, 2002:405

• Dus, als het waar is wat hier staat, dan brengen wij in ‘begrijpen’ ook altijd zelf iets in.
• Ja, en dat is denk ik meer dan een vraag, zoals bij begrijpend lezen. Dat is onze kennis, onze houding enzovoort, enzovoort. En als we dat over en weer doen in een gesprek, dan hebben we misschien iets wat lijkt op communicatie. Daarover de volgende keer. Voor nu houd ik het maar bij deze omschrijving van begrijpen: je hebt iets begrepen wanneer je het verstaat als antwoord op een vraag.